خاموش کردن دکمه خرید و فروش تتر و تأثیر آن بر قیمت دلار
در یک ماه گذشته، قیمت دلار در بازار آزاد ایران از مرز ۵۰ هزار تومان به ارقامی فراتر از ۸۰ هزار تومان رسید. این جهش شدید (بیش از ۶۰ درصد) باعث ایجاد نگرانی در بین مردم و همچنین فعالان اقتصادی شد. بسیاری از کارشناسان ولف تریدر آکادمی معتقدند بخشی از این افزایش قیمت، ناشی از هجوم خریداران خرد برای تبدیل ریال به دلار – بهخصوص از طریق استیبل کوین «تتر» (USDT) – است. از سوی دیگر، برخی تحلیلگران اقتصادی بر این باورند که بخش عمدهای از رشد قیمت ناشی از عوامل کلان اقتصادی، تحریمها، انتظارات تورمی و محدودیتهای ارزی بوده و خرید خرد مردم، سهمی نسبتاً کمتر در این ماجرا دارد.
در همین اثنا، بانک مرکزی سیاستی جدید را اعمال کرد:
دکمه خرید و فروش تتر در صرافیهای داخلی عملاً خاموش شد
این یعنی برای مدتی، کاربران ایرانی دیگر قادر نبودند با واریز ریال به صرافیهای داخل کشور، تتر بخرند یا تترهای خود را به ریال تبدیل کنند. این تصمیم در کنار وضع قوانین سختگیرانهتر برای معاملات رمزارز و دسترسی Real-time نهادهای نظارتی به دیتای صرافیها، موجب شد حجم معاملات تتر در ایران بهشدت افت کند. پیامد آن – حداقل در کوتاهمدت – آرامش نسبی در بازار ارز و کاهش جزیی قیمت دلار بوده است.
اما آیا خاموش کردن دکمه تتر و محدود کردن تبادل ریال و دلار دیجیتال واقعاً منجر به کاهش پایدار نرخ ارز میشود؟ آیا این اقدام، درست همانند اتفاقاتی که در دوران رونق بورس ایران رخ داد، در نهایت به خروج سرمایه از بازار داخلی و شکلگیری بازار سیاه کریپتو نخواهد انجامید؟ این مقاله تحلیلی قصد دارد به طور مفصل و با بهرهگیری از اطلاعات موثق و تجربههای پیشین، تأثیر این تصمیم بر بازار ارز، بورس، و اکوسیستم رمزارزی ایران را بررسی کند.
جهش دلار از ۵۰ به ۸۰ هزار تومان؛ دلایل و زمینهها
وقتی دلار در مدت زمانی کمتر از یک ماه، فاصله ۵۰ تا ۸۰ هزار تومان را طی میکند، احتمالاً عوامل زیر در آن نقش داشتهاند:
کاهش عرضه ارز و تحریمها: پایین آمدن ذخایر ارزی یا محدودیت در انتقال ارز به داخل، میتواند نرخ دلار را بالا ببرد.
افزایش تقاضای اسکناس فیزیکی: نااطمینانیهای اقتصادی و تورم فزاینده، مردم را به سمت خرید دلار هدایت میکند.
فشار انتظارات تورمی: وقتی جامعه تصور میکند قیمتها به زودی باز هم رشد خواهد کرد، تقاضا برای ارز بیشتر میشود.
پیدایش شیوههای جایگزین خرید دلار: بهواسطه ممنوعیتها و سختگیریها در خرید دلار نقدی، برخی از مردم به خرید تتر به عنوان روش سریعتر یا دور زدن محدودیتها روی میآورند.
با وجود محدودیتهای قبلی (مثل سقف واریز روزانه ۲۵ میلیون تومان به صرافیهای داخلی، احراز هویت سختگیرانه، بلوکه شدن پول برای ۴۸ ساعت، و …)، نرخ دلار توانست چنین رشد حیرتانگیزی را تجربه کند. از همین رو، بسیاری اعتقاد داشتند تنها راه جلوگیری از ادامه رشد قیمت دلار، متوقف کردن خرید و فروش تتر به صورت کامل در داخل کشور است تا “مفر”های ارزی مسدود شوند.
محدودیتهای قدیمی صرافیهای ایرانی برای تتر
پیش از اجرای سیاست جدید، کاربران ایرانی هیچگاه بدون محدودیت و مشکل، تتر نمیخریدند. برخی از محدودیتهای پیشین عبارت بودند از:
بلوکه شدن ۴۸ ساعته وجه واریزی: حتی اگر کسی بلافاصله قصد خرید تتر داشت، باید دو روز صبر میکرد تا وجه قابل استفاده شود.
احراز هویت و احراز آدرس: کاربران موظف بودند مدارک هویتی کامل ارائه دهند و گاه آدرس محل سکونت خود را ثابت کنند.
سقف واریز و معامله: غالب صرافیها سقفی مثل ۲۵ میلیون تومان در روز داشتند که برای خریدهای سنگین، عملاً ناکارآمد بود.
تاخیر زیاد در انتقال تتر به کیف پول شخصی: برخلاف ماهیت شبکه بلاکچین که انتقال تتر (TRC20 یا ERC20) را معمولاً در چند دقیقه انجام میدهد، در صرافیهای داخلی گاه ساعتها طول میکشید تا تتر به کیف پول شخصی منتقل شود.
با تمام این محدودیتها، حجم معاملات تتر در بازار داخلی همچنان قابل توجه بود؛ چرا که مسیر رسمی خرید اسکناس دلار یا دریافت حواله ارزی برای عموم مردم دشوارتر و پرهزینهتر از خرید تتر به نظر میرسید.
خاموش شدن دکمه خرید و فروش تتر؛ ماجرا چیست؟
حوالی زمانی که دلار به مرز ۷۳ تا ۷۴ هزار تومان رسید و گمانهزنیها درباره عبور نرخ دلار از ۸۰ هزار تومان بالا گرفت، بانک مرکزی دست به اقدام جدیدی زد:
“دکمه خرید و فروش تتر خاموش شد”
این جمله به این معناست که در صرافیهای داخلی رمزارزی، کاربران دیگر قادر نبودند ریال واریز کنند و به محض واریز، تتر بخرند. همچنین امکان فروش تتر و دریافت ریال به شکل آنی متوقف شد. هرچند قطع به صورت ۱۰۰٪ نبود، اما عملاً به دلیل رویهها و محدودیتهای سختگیرانه، اکثر کاربران از تبدیل ریال به تتر یا تتر به ریال محروم شدند.
پیامد فوری این حرکت، کاهش ناگهانی حجم معاملات تتر در صرافیهای داخلی و به تبع آن، کاهش تقاضای ریالی برای خرید دلار دیجیتال بود. در نتیجه، در کوتاهمدت از هیجانات بازار ارز کاسته شد و نرخ دلار از سطوح بالای ۸۰ هزار تومان، اندکی کاهش یافت (مثلاً یکی دو هزار تومان نزول کرد). اما آیا این کاهش موقتی خواهد بود یا برنامهریزیشده و طولانی؟
محدودیتهای زمانی و دامنه نوسان؛ تشبیه بازار کریپتو به بورس
بانک مرکزی برای کنترل بیشتر بازار ارز دیجیتال، سیاستهایی مشابه بازار بورس ایران را پیشنهاد و تا حدی اعمال کرده است:
محدودیت زمانی برای واریز ریال (۹ صبح تا ۳ بعدازظهر)
درست مثل ساعت کار بانکها و بورس، واریز پول به صرافی رمزارزی تنها در بازه اداری قابل انجام است. این یعنی دیگر نمیتوان در نیمهشب یا ساعتهای غیراداری، پول به صرافی منتقل و تتر خرید.
این موضوع هیجانات شبانه را کنترل میکند؛ چرا که تجربه نشان داده است قیمت دلار یا تتر در شبها بیشتر مستعد افزایش ناگهانی است (مردم خواب هستند و عدهای از فرصت ریزش یا افزایش ناگهانی سوءاستفاده میکنند).
محدودیت زمانی برای معاملات تتر (۹ صبح تا ۵ بعدازظهر)
حتی اگر پول در صرافی باشد، امکان تبدیل تتر به سایر رمزارزها یا بالعکس، تنها در این بازه خواهد بود. پس معاملهگران حرفهای که در بازارهای جهانی ۲۴ ساعته فعالاند، از این شیوه منعطف بازار بیبهره خواهند شد.
این شباهتی عمیق به ساعتهای معاملات بورس دارد و میتواند کار را برای تریدرهای کریپتو که به نوسانگیریهای شبانه عادت دارند، دشوار کند.
دامنه نوسان ۴ درصدی تتر
برای اینکه جلوی افزایش یا کاهش هیجانی قیمت تتر در طول روز گرفته شود، دامنه تغییر قیمت را ۴٪ تعریف کردهاند. اگر بیش از این مقدار نوسان ایجاد شود، بازار برای ۳۰ دقیقه متوقف میشود.
این سیاست نیز مستقیماً از بورس ایران الگوبرداری شده است؛ جایی که “دامنه نوسان” باعث میشود سهام در طول روز تنها تا حدی مشخص بالا یا پایین برود.
این سه عامل در کنار هم، بازار کریپتو را به یک بازار اداری و محدود تبدیل میکند و عملاً ماهیت ۲۴ ساعته و آزاد کریپتوکارنسی را از آن میگیرد. طرفداران بانک مرکزی معتقدند این روش مانع از رشد بیحسابوکتاب قیمت دلار دیجیتال خواهد شد. مخالفان اما میگویند این محدودیتها بازار را به سوی معاملات زیرزمینی و سیاه سوق میدهد.
دسترسی ریلتایم بانک مرکزی به دیتای صرافیها
از دیگر مقررات جدید، میتوان به ارائه اطلاعات و دسترسی Real-time به بانک مرکزی اشاره کرد. طبق این دستورالعمل:
صرافیها موظفاند تمام تراکنشهای کاربران را لحظهبهلحظه به بانک مرکزی گزارش کنند.
باید اطلاعات حساب بانکی، کیف پولها (Hot Wallet، User Wallet)، حجم معاملات، سفارشهای خریدوفروش و حتی هویت کاربران (User ID) را به صورت مداوم بهروزرسانی نمایند.
محدودیت حجم معاملات و لیست سیاه (Black List) برای افرادی که سقف تعیینشده را رعایت نکنند، اعمال میشود.
از نگاه بانک مرکزی، این اقدام برای کنترل دقیق بازار و شناسایی تخلفات احتمالی ضروری است. اما در عمل، این سطح نظارت لحظهای میتواند حریم خصوصی کاربران را نقض کند و از مهمترین فلسفههای کریپتوکارنسی (تمرکززدایی و آزادی معاملات) فاصله بگیرد.
یادآوری اتفاقات مشابه در بورس ایران
برای درک بهتر این رویکرد، میتوان به سابقه کنترل دستوری در بورس ایران اشاره کرد. در سالهایی که بورس اوج گرفته بود (بخصوص در دوران دولت قبل)، دولت تلاش داشت با اعمال دامنه نوسان، حمایت دستوری، محدودیتهای فروش و خرید، و … بازار سرمایه را در دست بگیرد. نتیجه چه شد؟
پس از رشد هیجانی، شاخص بورس ریزش سنگینی را تجربه کرد که هنوز هم بسیاری از سهامداران عادی از آن متضرر هستند.
بیاعتمادی به سازوکار بورس افزایش یافت و ورود مجدد سرمایههای مردمی به آن دشوار شد.
سیاستگذار به صورت مقطعی موفق شد جلوی رشد شارپی قیمتها را بگیرد؛ اما در بلندمدت نتوانست مانع تغییرات طبیعی عرضه و تقاضا شود.
حال با تکرار این سناریو در بازار ارز و کریپتو، برخی معتقدند ممکن است سرنوشت مشابهی در انتظار کاربران کریپتو و قیمت دلار باشد. اگر این محدودیتها برای مدتی آرامش کاذب به بازار بدهد، ممکن است بعد از رهاسازی یا فشار فزاینده تقاضای پنهان، دلار جهش جدیدی را تجربه کند.
تأثیر بر قیمت دلار؛ کاهش موقت یا راهکار بلندمدت؟
با کاهش حجم معاملات تتر در صرافیهای ایرانی، این انتظار میرود که حجم تقاضای خرید دلار دیجیتال افت کند و قیمت دلار در بازار آزاد اندکی پایین بیاید. طی روزهای اخیر هم شاهد کاهش یکی دو هزار تومانی دلار بودیم؛ اما آیا این روند تداوم خواهد داشت؟
- فنر فشرده تقاضا: تجربه نشان داده است هرگاه دسترسی به بازار آزاد یا رسمی دشوار شود، تقاضا در پس پرده تجمیع میشود و به محض بازگشایی مجدد، قیمت جهش میکند. اگر بانک مرکزی نتواند عرضه دلار فیزیکی یا حوالهای را در بازار بهاندازه کافی افزایش دهد، فشار تقاضای پنهان ممکن است دوباره قیمت را بالا ببرد.
- معاملات زیرزمینی یا همتا به همتا (P2P): بازار رمزارز یک بازار جهانی و ۲۴ ساعته است. اگر صرافی داخلی محدود شود، معاملهگران امکان استفاده از صرافیهای خارجی، خریدوفروش در گروههای تلگرام و واتساپ یا معامله همتا به همتا را خواهند داشت. در این صورت، قیمت واقعی ممکن است همچنان بالاتر از چیزی باشد که در صرافیهای داخلی نمایش داده میشود.
- فاصله قیمت بازار رسمی و غیررسمی: همانطور که در مورد دلار فیزیکی شاهد شکلگیری چند نرخ (نرخ صرافی ملی، نرخ بازار آزاد، نرخ توافقی و …) هستیم، در مورد تتر نیز ممکن است نرخ متفاوتی بیرون از صرافیهای داخلی شکل بگیرد که الزاماً به قوانین دامنه نوسان ۴٪ پایبند نیست. این، خود زمینهساز «دلار دو نرخی» در بازار کریپتو میشود.
فرار سرمایه و شکلگیری بازار سیاه کریپتو
از دیگر تبعات محتمل این سیاستهای محدودکننده، خروج سرمایه از اکوسیستم داخلی و پیدایش بازار سیاه رمزارز است. چرا؟
- افت اعتماد به صرافیهای داخلی: وقتی کاربران میبینند بانک مرکزی میتواند در هر لحظه سیاستهای جدید وضع کند و اطلاعات خصوصی آنها را بلافاصله دریافت کند، تمایلشان به نگهداری سرمایه در پلتفرمهای داخلی کاهش مییابد.
- گسترش خریدوفروش غیررسمی: احتمالاً عدهای از معاملهگران خُرد و کلان به جای استفاده از صرافی رسمی، به کانالهای تلگرامی، واتساپی یا حتی ملاقات حضوری رو میآورند. این وضعیت هم امنیت معامله را پایین میآورد و هم جلوی نظارت دولت و بانک مرکزی را میگیرد.
- افزایش ریسک کلاهبرداری: در معاملات بدون واسطه و بدون نظارت، امکان دریافت ارز تقلبی، تتر جعلی یا حتی هک شدن کیف پولها بیشتر است.
محدودیت بانک مرکزی؛ راهکاری لازم یا تیری در تاریکی؟
سیاستگذار میخواهد با کنترل گردش ریال در بازار کریپتو، قیمت دلار را پایین بیاورد و تورم را مهار کند. ممکن است در کوتاهمدت، این سیاست جواب دهد و واقعاً قیمت کمی کاهش یابد. اما واقعیت بازارهای مالی آن است که قیمتگذاری دستوری و سرکوب نرخ ارز در طولانیمدت نمیتواند جایگزین تحولات بنیادی اقتصاد شود.
- تجربه جهانی: بازار کریپتو در دیگر کشورها نیز با مقررات مواجه است، اما اغلب دولتها از سازوکارهای مالیاتی، چارچوبهای شفاف و ارتقای زیرساخت جهت کنترل این بازار استفاده میکنند، نه خاموش کردن دکمه خریدوفروش.
- عدم تأثیر پایدار بر تورم: تورم ریشه در مسائل عمیق اقتصادی دارد؛ از چاپ پول گرفته تا کسری بودجه و کاهش درآمد ارزی. محدودیت صرافیهای رمزارزی تنها یکی از صدها عاملی است که میتواند بر قیمت دلار اثر بگذارد، اما هیچگاه درمانگر اساسی نیست.
- امکان دور زدن محدودیتها: تکنولوژی بلاکچین ذاتاً مرزپذیر نیست. با وجود صرافیهای غیرمتمرکز (DEX) و شیوههای تبادل فردبهفرد، بسیاری از سختگیریهای دولتها عملاً خنثی میشود.
آیا سناریوی بورس تکرار میشود؟
در دوران دولت قبل، دولت مردم را تشویق به ورود به بورس کرد و با ایجاد صفهای خرید هیجانی، شاخص بهشدت رشد کرد. سپس با اعمال قوانین دستوری و محدودکننده، ریزش سنگینی رخ داد که مدتهاست ادامه دارد و اعتماد عمومی را خدشهدار کرده است. اکنون نیز بانک مرکزی قصد دارد با روشهای مشابه (دامنه نوسان، محدودیت زمانی، نظارت لحظهای) بازار ارز دیجیتال را سرکوب کند. نتیجه احتمالی:
- ممکن است در کوتاهمدت، روند صعودی دلار کنترل یا آهسته شود.
- عدهای از بازیگران کوچک از بازار حذف شوند یا ضرر کنند.
- اما دیر یا زود، واقعیتهای اقتصادی خود را نشان خواهند داد و بانک مرکزی مجبور است با فشار تقاضا (یا کمبود عرضه) روبهرو شود.
- تجارت نیمهمخفی؛ ادامه حیات تتر در بازار آزاد
حتی اگر صرافیهای داخلی معامله تتر را محدود یا متوقف کنند، راههای دیگری برای تبدیل ریال به تتر وجود دارد:
- خرید از فروشندگان شخصی: معاملاتی که اصطلاحاً OTC یا Peer-to-Peer (P2P) نامیده میشوند.
- استفاده از صرافیهای خارجی با واسطه: افراد ممکن است از کارتهای بانکی آشنایان خارج از کشور یا روشهای انتقال مثل پیپال (در برخی موارد) استفاده کنند.
- استفاده از صرافیهای غیرمتمرکز (DEX): اگرچه این صرافیها برای مبادله توکنها روی شبکههای مختلف هستند، اما کاربران حرفهای میتوانند روشهایی برای تبادل توکن باثبات (تتر) با داراییهای دیگر بیابند.
به این ترتیب، سرکوب رسمی صرافیهای ایرانی بهتنهایی جلوی رشد یا نوسان قیمت دلار دیجیتال را نمیگیرد. تنها باعث میشود قیمت واقعی تتر در بازار غیررسمی متفاوت باشد و عدهای از دلالان “بازار سیاه” سودهای کلان به دست آورند.
اقدامات آتی بانک مرکزی؛ لیست سیاه و نظارت کامل
طبق مستنداتی که در رسانهها منتشر شده، بانک مرکزی از صرافیها میخواهد:
هر تراکنش اعم از واریز و برداشت ریالی یا رمزارزی را به تفکیک User ID گزارش کنند.
اگر کاربری از سقف تعیینشده (مثلاً ۲۵ میلیون تومان روزانه) تجاوز کرد، او را “بلکلیست” کنند.
دسترسی به اپلیکیشن و وبسایت صرافی بدون محدودیت فنی برای بانک مرکزی فراهم شود و Rate Limit هم لحاظ نشود (یعنی بانک مرکزی بتواند هر لحظه و به هر میزان داده، درخواست کند).
تضمین امنیت Endpointها به عهده صرافی باشد. در صورت بروز هرگونه مشکل هک و نشت اطلاعات، صرافی باید پاسخگو باشد.
این سطح از نظارت و دخالت، از نگاه دولت ممکن است روش مؤثری برای مبارزه با سوداگری در بازار ارز باشد؛ اما از دید معاملهگران کریپتو – که آزادی و حریم خصوصی اساس حضورشان در این بازار است – بسیار محدودکننده و خلاف ذات بلاکچین بهحساب میآید.
نتیجهگیری نهایی
خاموش کردن دکمه خرید و فروش تتر در صرافیهای ایرانی، یک سیاست موقت برای کنترل رشد قیمت دلار محسوب میشود. همانطور که در بورس با محدودیت دامنه نوسان و ساعت معاملات، دولت کوشید مانع از ریزش یا جهشهای شدید شود، حالا همان نسخه برای بازار کریپتو پیچیده شده است. این اقدامات ممکن است در کوتاهمدت، جو روانی را آرام کند و با کاهش حجم معاملات ریالی تتر، قیمت دلار را کمی پایین بیاورد.
اما در درازمدت، دو سناریو محتمل است:
- سناریوی فنر فشرده: با افزایش تقاضای پنهان و کمبود عرضه ارزی، دیر یا زود بازار دوباره جهش خواهد کرد و محدودیت زمانی و دامنه نوسان نمیتواند جلو موج سنگین تقاضای دلاری را بگیرد.
- شکلگیری بازار سیاه و معاملات غیررسمی: بخشی از معاملات به کانالهای غیرشفاف منتقل میشود و قیمت در این کانالها ممکن است حتی فراتر از بازار رسمی پیش برود. این خود باعث دو نرخی شدن قیمت دلار میشود و نظارت را دشوارتر میکند.
از منظر توسعه اقتصادی و رمزارزی نیز، سختگیری بیش از حد بر صرافیهای داخلی نتیجهای جز بیاعتمادی کاربران، خروج سرمایه و تحکیم بازارهای موازی غیررسمی نخواهد داشت. آنچه سیاستگذار میتواند انجام دهد، شاید مدیریت عرضه و تقاضای ارز به شکل بنیادیتر (افزایش صادرات، رفع تحریمها، جذب سرمایه خارجی، تنظیم سیاست پولی منسجم و …) باشد تا راهکاری کوتاهمدت و دستوری.
با همه این اوصاف، فعالان بازار مالی و کریپتو باید به دقت تحولات را پیگیری کنند، چرا که احتمال میرود دولت برای حفظ نرخ ارز، مدتها به این سیاستها ادامه دهد و با کنترل دستوری، دلار را در محدوده معینی نگه دارد. اما نمیتوان منکر شد که ذات بازار، بهویژه بازار جهانی کریپتو، در نهایت راه خود را پیدا میکند و قیمتها در بلندمدت از عرضه و تقاضای واقعی پیروی خواهند کرد.
یک نگاه کوتاه به آینده
در پایان، شاید بتوان گفت:
- کنترل دستوری، بهتنهایی هرگز علاج قطعی بحران ارزی نبوده است.
- بازار کریپتو از ماهیت فرامرزی برخوردار است و ذات ۲۴ ساعته آن را نمیتوان به کلی از بین برد.
- تجربه بورس در دوران اوج و ریزش، نشان داد که دخالت دستوری دولت، همواره عواقب بلندمدت منفی به همراه دارد.
اگرچه ممکن است در برههای نرخ دلار پایین بیاید یا بازار رمزارز در ظاهر آرام شود، اما «فنر فشار» اگر رها شود، میتواند جهشی شدیدتر از قبل ایجاد کند. آگاهی، احتیاط و دوری از رفتارهای هیجانی در این دوره، کلید اصلی برای فعالان بازار است.
هشدار نهایی: این مقاله صرفاً جنبه تحلیلی و اطلاعرسانی دارد و توصیه مالی یا سرمایهگذاری محسوب نمیشود. پیش از هرگونه اقدام، شخصاً تحقیق کرده و ریسکهای موجود را در نظر بگیرید.
امیدواریم این مطلب توانسته باشد با نگاهی تحلیلی، چراغی در مسیر پرپیچوخَم بازار ارز و کریپتو بیافروزد.